مدیرکل وزارت علوم: اگر تحقیقات ضعیف هستند چگونه سالی 60 هزار مقاله خوب در جهان فراوری می&zwnjکنیم؟
به گزارش وبلاگ ورزشی 90، مدیر کل دفتر برنامه ریزی و سیاست گذاری پژوهشی وزارت علوم با اشاره به اقدامات اجرا شده جهت مقابله با تخلفات علمی، تاکید نمود: نتایج این اقدامات طی یک تا دو سال آینده در محیط پژوهشی کشور دیده خواهد شد.
دکتر محسن شریفی در گفت وگو با وبلاگ ورزشی 90، با اشاره به اهمیت توسعه دوره های تحصیلات تکمیلی در به وجود آمدن رویکرد احتیاج به پژوهش و شکل گیری فرهنگ پژوهش در کشور، گفت: ابتدا دانشگاه ها آموزش محور بودند ولی وقتی این باور به وجود آمد که می توانیم دانشجویان تحصیلات تکمیلی را در داخل داشته باشیم و اساتید به این باور رسیدند که می توانیم مستقل از کشورهای دیگر پژوهش را تعریف کنیم و تعاملات بین المللی هم داشته باشیم، دانشگاه های پژوهش محور به وجود آمدند. وقتی پژوهش توسعه پیدا میکند که جزو فرهنگ دانشگاهی گردد. این ملزومات در کنار هم قرار گرفته است و خواه وناخواه محصول خواهد داشت.
مدیر کل دفتر برنامه ریزی و سیاست گذاری پژوهشی به تفاوت محصول پژوهش در حوزه های مختلف اشاره نمود و گفت: محصول پژوهش یا یک کار نظری و مرز دانشی که حاصل آن مقاله دانشگاهی است، می گردد و یا تجربه پژوهشی و فعالیتی در جهتی است که محصول دیگری داشته باشد. محصول و کاربرد در رشته های مختلف متفاوت است. این محصول در حوزه های مختلف علوم انسانی ممکن است منجر به یک امر ، آیین نامه و تحلیل گردد یا یک الزامی در جامعه ایجاد کند یا یک موضوع اجتماعی را سامان جدیدی بدهد این مفهوم اثر بخشی و سودمندی در حوزه علوم انسانی است. در حوزه کشاورزی یا فنی و مهندسی پژوهش ممکن است منجر به محصول ، قطعه و یا ... گردد.
شریفی با عنوان این موضوع که ما در حال حاضر در جایگاهی هستیم که در همه این ابعاد و حوزه ها رشد نموده ایم، بیان نمود: آمار فراوری رشد مقالات ما در یک دهه گذشته چشم گیر بوده است. بنابر اعلام پایگاه های مختلف علم سنجی جهان مثل اسکوپوس و ISI، رتبه علمی و آمار مقالات ما رشد داشته است. کسب رتبه 14 و 15 در کل جهان قابل توجه است.
وی ادامه داد: البته قبل از این که فرصت ها از دست برود، این هوشمندی باید وجود داشته باشد که پس از عبور از یک مرحله وارد عرصه های جدیدی شویم و اثر بخشی را افزایش دهیم. پس از شکل گیری پژوهش، آماده شدن زیر ساخت ها و رسیدن به دستاوردهای اولیه، باید بازنگری انجام گردد که با دستاوردهای جدید چه کنیم؟ در حال حاضر در مرحله ای هستیم که با توجه به مسائلی که وجود دارد (بحث های مالی و تحریم ها)، جامعه پژوهش کشور به این سمت پیش رفته که پژوهش ها هر چه بیشتر اثربخش شوند و به سمت تقاضا محوری و احتیاجهای کشور برویم.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به رویکرد ایجاد شرکت های دانش بنیان و توسعه پارک های علم و فناوری گفت: این رویکرد بعد از فاز پیک پژوهشی در کشور شکل گرفت. امروز در این مراکز دانشگاهی پژوهشی به صورت اکوسیستم درآمده و با یک فاز تاخیری دانشگاه های آموزش محور تبدیل به پژوهش محور شده اند. در حال حاضر در مرحله ای هستیم که چه از نظر مراکز آموزشی و چه فناوری باید وارد فاز چهارم شویم و باید در نهایت پژوهش ها، منجر به نتیجه و اثر شوند. اکنون که زیر ساخت های پژوهش اثر بخش شکل گرفته ما باید بتوانیم آن ها را به زبان صنعت و جامعه ترجمه کنیم. جامعه و صنعت نیز باید احتیاجشان را به درستی تعریف نمایند و در اختیار جامعه دانشگاهی قرار دهند.
شریفی با بیان این که وظیفه دانشگاه و مرکز پژوهشی تربیت متخصص و نیروی انسانی کارآمدی است که مجهز به روش ها ، فنون و تکنولوژی های روز جهان باشد، ادامه داد: هیات علمی وظیفه دارد دانشجوی تحصیلات تکمیلی را بپروراند و روش پژوهش ، تفکر و ایده پردازی را به او آموزش دهد تا مجهز به تکنولوژی یاد دریافت، تعریف پروژه، روش های آزمایشگاهی و بررسی دیتا و... گردد. این قدم نخست است.
وی ادامه داد: قدم دوم این است که اگر پروژه ای انجام می گردد موضوع و محتوای آن حساب شده و در جهت یک هدف باشد. هر چقدر ما مرحله اول را خوب انجام دهیم، اما موضوع پژوهش دور از احتیاج جامعه باشد اثر بخشی نخواهد داشت. موضوع پژوهش نمی تواند توسط دانشگاه تعریف گردد بلکه باید ارتباط مستقیم بین پژوهشگران و جامعه وجود داشته باشد اگر این ارتباط به خوبی شکل نگیرد، اساتید به خوبی کار مینمایند ولی موضوعاتی که انتخاب می نمایند بر اساس سلیقه و ایده خودشان است.
وی اضافه کرد: خلأ و احتیاج ما در جامعه در این مرحله است. اگر علوم انسانی، جامعه صنعتی و نظام تصمیم گیر ما احتیاجهای خود را به درستی تعریف کند و در اختیار دانشگاه قرار دهد ما حتما ضمن تربیت دانشجوی ماهر و با معلومات، احتیاجهای جامعه را نیز حل خواهیم کرد. بنابراین یک حلقه اتصال احتیاج است که به خوبی شکل نگرفته است. من معتقد نیستم که 80 درصد پژوهش های ما به درد نمی خورند. اگر این ملزومه را هم ایجاد کنیم همه پژوهش های ما مثمرثمر خواهند بود.
نقش حلقه های واسط در ارتباط بین جامعه و دانشگاه
شریفی در پاسخ به این سوال که چرا یافته های پژوهش ها در جامعه مورد استفاده قرار نمی گیرد، گفت: پژوهش هایی که در کشور انجام می شوند، پژوهش هایی خوبی هستند ولی سوژه بعضی از آن ها در حال حاضر معضل جامعه نیست. اگر پروژه های خوبی هستند ولی مرتبط با جامعه نیستند، باید آن ها را به سمت احتیاج روز جهت دهیم. اگر تحقیقات ضعیف هستند و خوب نیستند چرا در سال 63 تا 64 هزار مقاله خوب در جهان فراوری می کنیم؟ باید در خصوص اتصال این دو بخش کار گردد و اصلاح صورت گیرد و این موضوع باید به تدریج اتفاق بیفتد.
وی ادامه داد: ما به کارهایی احتیاج داریم که این اطمینان را در جامعه و صنعت به وجود آوریم و کارها را به درستی تعریف کنیم و زیرساخت های این موضوع را به وجود آوریم. کلی صحبت کردن فایده ای ندارد. اگر در کشور مشکل سیل داریم باید به دانشگاه بگوییم تو متخصص سیل هستی، دست به دست هم دهیم و مشکل را حل کنیم. به این صورت بین صنعت و جامعه اطمینان خاطر ایجاد می گردد. هر جایی در کشور که این رخ داده؛ مثل وزارت دفاع، منجر به دستاوردهای خوبی شده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس به اقداماتی که در این خصوص اجرا شده، اشاره نمود و گفت: یکی از اتفاقات خوبی که در این راستا افتاده این است که جامعه دانشگاهی ما به این باور رسیده که می تواند خارج از فضای دانشگاه فعالیت کند و شرکت دانش بنیان داشته باشد؛ اینکه دانشگاهیان متوجه شدند که می توانند خودشان از نتایج پژوهشی منتفع شوند و فعالیت های خصوصی خارج از دانشگاه بخشی از این حلقه واسط است، اتفاق مثبتی است. جامعه خارج از دانشگاه هم باید به همین نتیجه برسد. همین قدم را بردارد و احتیاجهای خود را عرضه کند و باور کند این پژوهش موجب ارتقا و بهبود شرایط کنونی خواهد شد. در داخل دانشگاه شرکتهای دانش بنیان و در بیرون از دانشگاه واحدهای R&D شرکت ها می توانند به عنوان حلقه واسط باشند و احتیاجهای جامعه را به دانشگاه ها منتقل نمایند.
تخلفات؛ آفت های پژوهش
مدیر کل دفتر برنامه ریزی و سیاست گذاری پژوهشی وزارت علوم در خصوص تخلفات پژوهشی گفت: هر کار و فعالیتی در کنار شکل درست خود، یک آفاتی نیز دارد. وقتی در یک کار سود و زیان وجود داشته باشد، آفاتی نیز به سمت آن می آید. پژوهش هم از این قاعده مستثنی نیست. بعضی از این آفت ها و مسیرهای نادرست، منجر به خاتمه نامه و مقاله ای می گردد که روال طبیعی و درست را طی ننموده است. این اتفاقات نادرست هستند، این ها اصلا پژوهش نیستند و ما اصلا نباید آن ها را به عنوان پژوهش حساب نموده و با پژوهش سالم و صحیح مخلوط کنیم.
او ادامه داد: این مسئله مختص کشور ما نیست که بعضی از افراد سودجو می خواهند به وسیله مقاله نویسی، داده سازی و ... سود ببرند بلکه در جهان مقوله ای به نام درست کاری علمی تعریف شده است. باید قواعد و مقررات به سمت و سویی برود که در جهان این موارد به حداقل برسد. در کشور ما نیز اقداماتی در این خصوص اجرا شده است.
شریفی نقش آموزش و مطلعی بخشی را یکی از عوامل مهم در پیشگیری از تخلفات علمی دانست و گفت: در بحث اخلاق علمی و درستکاری علمی و جلوگیری از بروز تخلفات، مجموعه ای از عوامل مورد احتیاج است. بعضی از آن ها به عنوان پیشگیری و ارائه مطلعی و آموزش است. هر چقدر جامعه علمی از روش های درست کاری علمی و مصادیق تخلفات علمی مطلع باشند، میزان این تخلفات کم تر می گردد. بعضی اوقات نیز این تخلفات عمدی و مطلعانه است که باید قوانینی تدوین گردد تا با متخلفان برخورد صورت گیرد.
اقدامات کارگروه های اخلاق در پژوهش دانشگاه ها
وی به اقدامات اجرا شده در این مورد در سال های گذشته، اشاره نمود و گفت: در پنج شش سال گذشته در هر دو عرصه تخلفات عمدی و تخلفات ناشی از نامطلعی پژوهشگران، اقدامات خوبی اجرا شده است. بعضی از اقدامات جنبه پیشگیری و بعضی جنبه حقوقی دارد. بخش پیشگیری به سمت ارائه اطلاعات در خصوص پژوهش های درست و غلط است و در نهایت نتیجه آن منجر به قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی شده است. به دنبال این قانون، آیین نامه اجرایی آن نیز در هیئت وزیران به تصویب رسید و آیین نامه بعدی به شکل دستورالعمل در خصوص نحوه رسیدگی به تخلفات پژوهشی و بحث نظارت و ارزیابی بازرسان، به دانشگاه ها ابلاغ شد. به همین دلیل از نظر قوانین و مقررات در این زمینه مسئله ای وجود ندارد.
دکتر شریفی در ادامه گفت: در این مقررات تعریف شده است که در تمام دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و مراکز پژوهشی حتما باید کارگروه اخلاق در پژوهش وجود داشته باشد. اعضا و ترکیب کارگروه ها نیز معین شده است. یک کارگروه نیز در سطح وزارت وجود دارد و تا کنون حدود 9-8 جلسه این کارگروه با حضور وزیر برگزار شده است. این کارگروه بر عملکرد گروه های اخلاق در پژوهش دانشگاه ها نظارت می نماید.
وی ادامه داد: این کارگروه ها بر تصویب پروپوزال ها، فرآیند انجام کار پژوهشی و فرآیند دفاع، نظارت می نمایند. در گذشته این موارد وجود نداشت و با انجام این اقدامات، متخلفین شناسایی خواهند شد و در سال های آینده آمار تخلفات کاهش خواهد داشت. در سال های اخیر تعدادی از متخلفین شناسایی شده و به مراجع قضایی و انتظامی معرفی شدند. ولی در نهایت چون این موضوع در حیطه کاری من نیست،اطلاعاتی در خصوص برخوردی که با آن ها صورت گرفت، ندارم. ولی این حرکت خوبی بود که از سمت وزارت علوم انجام شد.
نقش مطلعی بخشی در کاهش تخلفات
مدیر کل دفتر برنامه ریزی و سیاست گذاری پژوهشی وزارت علوم با اشاره به فعالیت ها و اقداماتی که برای افزایش مطلعی بخشی به پژوهشگران در خصوص تخلفات پژوهشی اجرا شده، گفت: مصادیق پژوهش درست و مصادیق تخلفات در دفتر ما تدوین شده و نسخه اولیه آن در سال 1393 به تمام دانشگاه ها ابلاغ شده است. از طرف دیگر اصول و موازین منشور اخلاق پژوهش نیز به دانشگاه ها ابلاغ شده است. دانشجویان و پژوهشگران اگر پیش از آغاز فعالیت های پژوهشی، این دستورالعمل ها را مطالعه نمایند، می توانند مطلعی لازم را به دست آورند.
او اضافه کرد: از طرف دیگر از دانشگاه ها خواسته شده که برای دانشجویان جدیدالورود قبل از آغاز پژوهش، کارگاه برگزار نمایند. یکی از وظایف کارگروه های اخلاق در پژوهش، همین موارد است. این آموزش ها می تواند به عنوان واحدهای درسی اختیاری ولی الزام آور باشد. درخواست اخلاق پژوهش به صورت واحد درسی به حوزه آموزش وزات علوم داده شده ولی دانشگاه ها نباید منتظر این مسئله بمانند. دانشجویان اگر در این کارگاه ها شرکت نمایند و مصادیق تخلفات را مطالعه نمایند، مطلعی آن ها به اندازه کافی در این موضوع افزایش خواهد یافت.
دستاوردهای پژوهشگاه ها در دوران کرونا
شریفی در خاتمه به دستاوردهای پژوهشگاه های مختلف در دوران کرونا اشاره نمود و گفت: یکی از موضوعاتی که پژوهشگاه ها و دانشگاه ها به آن به خوبی پرداخته اند، موضوع کرونا است. پژوهشگاه ژنتیک با توجه به تجربه ای که داشت، در این دوران به سرعت اقدام به راه اندازی آزمایشگاه های کاملا مجهز تشخیص کرونا کرد. همچنین خیلی از پروژه هایی که در این پژوهشگاه صورت می گیرد نیز در خصوص ویروس کرونا است.
او ادامه داد: همچنین در پژوهشگاه شیمی و مهندسی شیمی نیز با توجه به زمینه کاری که وجود داشت، فراوری الکل، مواد ضدعفونی نماینده و ماسک انجام گرفت. در پژوهشگاه علوم انسانی نیز در بحث تهیه کتاب، مقاله و وبینارهای مختلف در خصوص بهداشت روان، خانواده ها و ... کارهای خوبی انجام شد.
وی اضافه کرد: ستاد وزارت علوم از دانشگاه ها و قطب های علمی فعال در این زمینه درخواست نموده که اقدامات و برنامه ها به این سمت بروند و با تدوین سیاست ها و راهبردهای ویژه در زمان کرونا، کاری نمایند که پژوهش در کشور افت نکند و کارها انجام گیرند و در عین حال از شیوع بیماری نیز جلوگیری گردد.
منبع: خبرگزاری ایسنا